Müəllif: Ph.D., ictimai xadim və jurnalist Anar Həsənov

Bu məqalə, yalnız tarix anlayışlarının doğruluğuna dair fanatik bir inancdan qaynaqlanmadı.

Baxışımı sübut edərək, müvafiq strukturları beynəlxalq hüququn norma və qaydalarına, habelə dövlətlərarası müqavilələrə əsaslanaraq mövzuya diqqət yetirməyə çağırıram.

Tarix sübut edir ki, şəhər, çay, göl və dağların köhnə adları, yerli əhali müharibə nəticəsində evlərini tərk etdikdə və ya fiziki cəhətdən məhv edildikdə dəyişdirilir. 90-cı illərin əvvəllərində Qarabağın və Azərbaycanın ona bitişik bölgələrinin işğalı münaqişə bölgəsinin toponimik görünüşünü xeyli dəyişdirdi. Nəticədə, Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş ərazilərdəki bütün yaşayış məntəqələrinin adı dəyişdirildi və indi keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin və ona bitişik ərazilərin demək olar ki, bütün şəhərlərinin biri Azərbaycan tərəfi, digəri isə Erməni tərəfindən tanınmayan iki ad aldı. Bu həqiqət sərbəst dövriyyədə olan topoqrafik və turizm xəritələrinin mövcudluğu ilə təsdiqlənir.

Təəssüf ki, Azərbaycanın Ermənistan üzərində tarixi hərbi qələbəsi, Azərbaycan yaşayış məntəqələrinin erməni adları ilə mövzunu gündəmdən çıxarmadı, əksinə, tarixlə müharibənin bir hissəsi olaraq Azərbaycanla toponimik müharibə yeni tərəflər qazandı.

Ancaq bu gün azərbaycanlılar çox da maraqlanmırlar, çünki azad edilmiş Ağdam, Laçın və ya Şuşa dost olmayan ölkədə deyilir. Həqiqətən, Azərbaycanda, demək olar ki, Ermənistanın bütün ərazisi türk etnosunun tarixində kök salmış köhnə adlarla yadda qalır, ancaq bunlardan bir fetiş etmirlər. Bakıda ən çox anlaşılmazlıq tanınmış ictimai və siyasi dairələrin, mülki institutların, xüsusən də Rusiya KİV-lərinin Azərbaycana qarşı elan etdiyi toponimik müharibədir.

Azərbaycan hakimiyyəti "Azərbaycanofobiya" nın yeni qıcolmasına mütəşəkkil və sistematik bir cavab vermək qərarına gələnə qədər problemin mahiyyətinə varmalı və davam edən toponimik müharibənin xüsusiyyətlərini və ona rəhbərlik edən subyektləri anlamalı idi.

Mövzunu genişləndirmək üçün baş verənlərin mahiyyətini başa düşmək üçün vacib olan termini dəqiqləşdirməyə başlamalısınız. Toponim coğrafi obyektin xüsusi adını bildirən xüsusi addır. Məsələn, Xankəndi bir toponimdir. Toponimlər toponimiya elmi tərəfindən öyrənilir.

Rusiyada müharibə üzündən dünyanın aktual şəhərlərindən biri olan Xankəndi toponimi çox az adamla danışır. Çünki jurnalistlərdən başlayaraq Qarabağdakı Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin komandiri ilə sona çatan Xankəndi şəhərinə Stepanakert deyilir. Bu şəhərin Qarabağın paytaxtı olaraq təyin edilməsinə Azərbaycan Respublikasının suverenliyinə hörmətsizlikdən başqa bir şey deyilə bilməz. Bu, Rusiyada Qarabağın statusu məsələsinin hələ də açıq hesab olunduğunun təsdiqidir. İcazə verin, amma Rusiyanın ərazi bütövlüyünü tanıdığı müstəqil və dost bir ölkənin yaşayış məntəqələrini, tanınmamış bir quruma və ya qonşu bir ölkəyə görə adlandırmaq, bunu Azərbaycan-Rusiya dövlətlərarası münasibətlərinə ciddi ziyan vurmaq cəhdi adlandırmaq tamamilə mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, son otuz ildə Rusiyada toponimik mənzərə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. 1987-ci ildən 2020-ci ilədək dövlət ideologiyasındakı dəyişiklik nəticəsində 49 Rusiya şəhəri adlarını dəyişdirdi. Məsələn, Ustinov İjevsk adlandırıldı, Sverdlovsk Yekaterinburq, Stalinqrad Volqoqrad oldu və s. Lakin bu dəyişikliklər müzakirə, elmi və ya jurnalistik düşüncə mövzusu olmamış və qonşu ölkələr arasında, xüsusən də Azərbaycanla mübahisələrin yaranmasına xidmət etməmişdir. Qroznı şəhərinin Coxar adlandırılmasını nəzərə alaraq, Azərbaycanda faktiki olaraq qüvvəyə minməmiş və beynəlxalq səviyyədə tanınmamış bir təxribatçı yox idi. Azərbaycanda qanun və hüquqlar ideoloji prinsiplərə əsaslanan simvolik bir hərəkətdən daha vacibdir. Bu, qonşu bir dövlətin suverenliyinə hörmətdir,

26 Noyabr 1991-ci ildən etibarən Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə Stepanakertin Xankəndi adlandırılması, yəni şəhərin sovetdən əvvəlki tarixi adına qaytarılması faktını xatırlamağı məqsədəuyğun hesab edirəm. Axı Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən Xankəndi kəndinə 10 avqust 1923-cü ildə Bakı Kommunasının başçısı Stepan Şaumyanın şərəfinə Stepanakert adı verildi və o zaman qurulmuş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin mərkəzi oldu.

1991-ci ildə Azərbaycan hakimiyyəti o vaxtkı hakimiyyət tərəfindən Martuni olaraq dəyişdirilən başqa bir Qarabağ şəhəri Xocavəndin tarixi adını bərpa etdi. Martuni, Stepanakert kimi, 100 ildən çox olmayan bir tarixə malikdir və daha dəqiq desək, 1925-ci ildə bu qəsəbə şəhərə çevrilmiş və partiya lideri A. F. Myasnikyanın təxəllüsündən sonra Martuni adını almışdır.

Gördüyünüz kimi Sovet dövründə adları çəkilən iki Qarabağ yaşayış məntəqəsi nəinki tarixi məna daşıyırdı, əksinə Azərbaycan xalqı üçün qəbuledilməz şəxslərlə də əlaqələndirilirdi. Şahumyan və Myasnikyan bəzi insanlar üçün inqilabi şəhid sayıla bilər, amma Azərbaycan cəmiyyəti üçün 1918-ci ilin yazında azərbaycanlılara qarşı törədilmiş qətliamlarda günahkardırlar və bir çox insanın ölümündə günahkar olanların adlarını saxlamaq mümkün deyil!

Təhrif olunmuş toponimlər siyahısına rayon olaraq ləğv edilmiş, adı dəyişdirilərək Ağdərə və Terter bölgəsinin bir hissəsi olan Mardakert də daxildir. Yəni beynəlxalq səviyyədə tanınmayan "DQR" olmadığı kimi Mardakert də yoxdur - Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində Ağdərə var və!

Azərbaycanlılar Türk Şuşu əvəzinə şəhərin Şuşi adının erməni dilindəki versiyasını istifadə etdikdə bunu təhqir sayırlar. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər Yelizavetpol qəzasının Karbax vilayətində yalnız bir şəhər var idi - XVIII əsrin əllinci illərində Pənah Əli Xanın qurduğu Şuşa.

Toponim adlarında tez-tez əks olunan Azərbaycan tarixini saxtalaşdırmaq cəhdləri Rusiya-Azərbaycan münasibətlərində neqativliklə nəticələnə bilər. Azərbaycan toplumundakı əhval-ruhiyyəyə baxanda toponimlərin təhrif edilməsi öz növbəsində maraqlı qüvvələrin izlədikləri ikitərəfli münasibətlərdə təxribat və qarşıdurmaya səbəb ola bilər. Mənfi prosesi Rusiya mediasında qərəzli məlumatların təqdimatı ilə müşayiət olunan materiallar, xüsusən də populyar siyasi proqramların bəzi müəlliflərinin peşəkarlığının olmaması və qərəzliliyi asanlaşdırır. Ancaq unutma ki, lobbiçilər və mesajlaşma jurnalistləri tərəfindən qaldırılan toponimik müharibənin əsas məqsədi Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin pisləşməsi, Rusiyanın Azərbaycandakı mövqeyinin zəifləməsi, əlaqəni işbirliyindən gələn bütün şərtlərə inamsızlığa gətirmək. Buna əsasən Stepanakerts, Martuni, Mardakerts və buna bənzər yalançı tarixi adların tarixi və beynəlxalq səviyyədə tanınmış adlar əvəzinə əsassız olaraq xatırlanmasının, Rusiyanın sülhməramlı missiyasına mənfi münasibət bəxş edən şəxslərin, bununla yanaşı, pis niyyətli insanlar sırasına qoşulmağı bacaranların mövqelərinin güclənməsinə xidmət edəcəyi qənaətinə gələ bilərik. Moskva və Bakı.

Rusiyanın müharibənin tərəflərindən birinə rəğbət bəsləmək siyasətini davam etdirməsi lazımdır. Məhz Rusiyanın məhdudlaşdırma siyasəti, Rusiyanın xarici siyasətinin başında öz maraqlarını, sabitliyi və xalqının rifahını qorumaq mənafelərini qoyduğunun sübutu idi. Və sonra Rusiya onun qonşuları ilə lazımsız və təhlükəli mübahisələrə sürüklənməsinə icazə verməməlidir ki, bu da münaqişədən bərabərlik siyasətini qoruyarkən mümkündür.

Məqalə müəllifin baxış bucağını əks etdirir